Geachte Minister, ✝︎
Brief aan 'De onbestaande minister' *
✝︎ Gender neutraal
* Niet zo vrij naar Italo Calvino's "Il cavaliere inesistente"
En hoe kijk ik er tegenaan?
Als sociaal wetenschapper en als burger herken ik een bijna volledige verlamming van “het politieke” in de democratie. Het “politieke” als het aansturen en besturen van het maatschappelijk weefsel met als missie alle mensen op het grondgebied van een land of natie gelijke kansen te bieden, onafgezien van hun sociale en economische oorsprong en hun gezondheidstoestand. Het politieke als de verwezenlijking van de mensenrechten die in zoveel charters, constituties, internationale akkoorden abondant beschreven staan. Als het politieke verlamt, verlamt ook de democratie: de politieke dynamiek voedt dan de democratische instellingen niet langer; het politieke bloed bereikt het politieke hart alleen nog met mondjesmaat, de instellingen werken verder volgens de regels van ‘het boekje’; maar het boekje vertolkt niet langer de noden van de bevolking. Om het met een biologische metafoor uit te drukken: het metabolisme dat het hart en de longen van de maatschappij (het politieke en sociale weefsel) verbindt met de aders van het democratisch bestel (de politiek) is grondig verkalkt.
Waar hapert het (al lang)?
Enkele volkse uitspraken leggen de vinger in de wonde: “De nieuwe kleren van de keizer. De keizer is naakt”. En: “Luister naar mijn woorden, kijk niet naar mijn daden.” En “Als de vos de passie preekt boer let op je ganzen.” In sociaal-wetenschappelijke termen uitgedrukt slaan deze uitspraken op de raadselachtige relatie tussen discours en symboliek enerzijds en het Reële of het echte anderzijds. Harari heeft het in ‘Sapiens’ over de het vermogen van de Homo Sapiens om te mythologiseren, wat een groot risico inhoudt om de mythe voor waar te nemen en de werkelijkheid te mythologiseren. Jacques Lacan, Slavoj Žižek en velen na hen wijzen erop hoe discours en het reële elkaar voortdurend uitdagen. De mens kan alleen over het reële spreken door het gebruik van taal, wat het gevaar inhoudt dat hij/zij begint te fantaseren en het reële gaat ontwerkelijken. Terwijl het Reële zich in eerste instantie alleen laat voelen via het sensuele en het tastbare, niet via het discursieve: de menselijke activiteit en haar resultaten inclusief de persoonlijke en collectieve winsten en drama’s, klimaatinvloed, weersomstandigheden, vruchten en plagen van de natuur. Het Reële is wat niet gesymboliseerd (kan) wordt(en) – het is wat overblijft nadat dingen in woorden en symbolen uitgedrukt zijn. Deze kloof tussen het symbolische (taal) en het Reële wordt overbrugd door de verbeelding en fantasie.
Ik schrijf wel: in eerste instantie.
Want ‘discours’ is niet puur mythisch. Het symboliseert en ver-taalt ook wat materieel geconstrueerd en gedeconstrueerd is. Het ver-taalt vaak vooral successen en verbloemt en verzwijgt menselijk of systemisch falen. Bovendien heeft de mythische kracht van bepaalde discours een bepalende invloed op het handelen van mensen, groepen, instituties, … Zo wordt discours werkelijk performant en ingrijpend. Mythes, Ideologieën, Godsdiensten, Charters, Constituties, beïnvloeden en bepalen menselijk gedrag. In de Westerse wereld heeft de Verlichting het Christendom afgelost als dominante ideologie. Deze transitie kwam en leidde ook tot een soort hybride ideologie die enerzijds waarden als mensenrechten (vrijheid, broederlijkheid, …) en vrij wetenschappelijk onderzoek, maar anderzijds volgzaamheid – of civiele kuddegeest? – in de (goede Herder) christelijke traditie vooropstelt. Naar deze ideologie verwijst men vandaag in sociale wetenschappen als een fragiel huwelijk tussen “de wetenschap” en het neoliberalisme als (voorlopig) nec plus ultra van de vrije markt economie. Deze ideologie is mythisch omdat ze het andere werkelijke verzwijgt of ontkent: de groeiende ongelijkheid, de onverteerbare milieukost van het kapitalistisch economisch systeem, de massificatie, standaardisatie en gecodificeerde controle van het menselijk gedrag, de de-humanisering van de bestuursmodellen, het doodzwijgen en economisch wurgen van alternatieve geneeskunde, technologieën die ontmenselijken en de manier waarop die door de overheid ondersteund worden, … Ze doordrenkt onze hersenen met een dubbele volgzaamheid: respect voor de regels van de markteconomie (als individu beter en competitief worden) en respect voor de controlecodes opgelegd door de overheid en aan haar onderhorige controle agent-schappen.
Waarom overleven deze ideologie en haar praktijk?
Waarom worden ze niet massaler aangevochten? De voornaamste factor is wellicht een combinatie van groeps- of kuddegedrag van de individuen van de ene kant, en de macht en ‘kunde’ van Economie en Staat om deze ideologie op te leggen aan de andere kant. Glynos en Howarth gebruiken de term ‘fantasmatische logica’, een logica die een deel van het Reële een plaats geeft, en dat andere ongemakkelijke van het Reële, de zware pijnen veroorzaakt door ongelijkheid, uitsluiting, milieuverloedering, arbeidsethos, creativiteitsdoding, … doodzwijgt of een positieve invulling geeft; een logica die alleen kan overleven omdat ze via beleidsteksten, media, wetenschappelijke (wetenschadelijke?) studies – die van ‘De’ Wetenschap – steeds opnieuw als de enige mogelijke visie op het reële ingeprent wordt. Of zoals Žižek toelicht: de functie van (ideologische) fantasie “is niet om ons een ontsnappingsroute uit de realiteit te bieden maar om ons weg te houden van de traumatische, reële kern van de werkelijkheid.” (Žižek 1989, p. 45)
En dan richt ik mij nu tot U Mijnheer of Mevrouw de Minister?
Waarom bent U onbestaand op de wijze van Calvino’s onbestaande ridder? Uiteraard bestaat U als mens en in verschillende rollen. Maar op zijn Calvino’s bent U als Minister onbestaand omdat U zoals de Cavaliere Inesistente volgens de Regels werkt. De Regels die passen in de fantasmatische invulling van een beleid dat zich genesteld heeft in de maatschappelijke hybride logica van ‘De wetenschap’, het neoliberalisme en de civiele volgzaamheid – een moderne, gestileerde vorm van groepsgedrag. Fantasierijke regels die vaak het Reële ontkennen of er op een schizofrene manier mee omgaan. Een schizofrenie die zich ook uit in hoofde van de individuen die zich van de ene kant wel bewust zijn van de grote ongelijkheid, de ecologische crisis, de gezondheidscrisis, … maar dat bewustzijn niet vertalen in politiek gedrag.
De fantasmatische logica wordt reëel in haar praktijk – in een praktijkregime dat in de sociale wetenschappen aangewezen wordt als ’technocratie’. Ik neem twee voorbeelden, het Covidbeleid en het Klimaatbeleid.
Het Covidbeleid.
Het bestond uit een panaché van gedragsmaatregelen met de nadruk op fysisch afstand houden, quarantaine, testen en – zodra beschikbaar – vaccineren. Kritische stemmen en vragen tot debat zijn vroeg afgeblokt door de Overheid – de Minister, de verantwoordelijke overheidsdiensten, de Wetenschap, de Media, … Sindsdien weten we ‘officieel’ nog niet veel over de beschermingsgraad en de bijwerkingen van de vaccins, de wenselijkheid van voortgezette vaccinatie – van variante tot variante; de Kamazurka van de Covid-vaccinatie? … Over preventie en fysische en psychische weerbaarheid rept U met amper een woord. Spijtig. Zink en Vitamine D preventie werken bij gezonde mensen effectiever dan vaccinatie, Mijnheer de Minister. Wanneer komt U over de brug met een algemeen preventiebeleid waarin lichaam en geest elkaar kunnen versterken? Wanneer zal U ook onderzoek bestellen dat systematisch nagaat wat de invloed van medische voorgeschiedenis, algemene weerbaarheid en vaccinatie is op long Covid bij Covid patiënten? Of nog beter: een systematisch weerbaarheids- en gezondheidsonderzoek van de bevolking organiseren? Of volgt U zoals Calvino’s onbestaande ridder alleen de regels opgelegd door het harnas van ‘De Wetenschap’, het markt- en het civiel gedrag?
Het Klimaatbeleid.
Neem nu de CO2-uitstootreductie. Dit is werkelijk een schoolvoorbeeld van fantasmatische logica. Ik weet het: U heeft het Emissions Trading System (ETS) geërfd van uw voorgangers en vooral van Europa. Het (EU) ETS systeem legt grenzen op aan de CO2-uitstoot voor de zware industrie en elektriciteitsproductie.
Ondernemingen hebben de keuze: ofwel slagen ze erin hun uitstoot terug te dringen, waarna ze misschien een overschot aan emissierechten kunnen opbouwen, die ze vervolgens kunnen doorverkopen; ofwel kunnen ze hun uitstoot niet voldoende terugschroeven en hebben ze niet genoeg emissierechten. Ze kunnen die dan op de markt of de veiling kopen. Maar emissierechten overlaten aan de markt stelt ze bloot aan alle kwalen eigen aan marktwerking, zoals bv. prijsschommelingen met mogelijkheid tot speculatie, overschotten en tekorten, omzeilingen van de normen, …
De Belgische industrie verdiende al meer dan 2,1 miljard euro aan het ETS. Sinds 2013 is de uitstoot van CO2 door de industrie niet meer gedaald. Wel die van de elektriciteitssector die door de toepassing van hernieuwbare energie een goed palmares kan voorleggen.
Bot uitgedrukt: de rechten om te pollueren worden aan de markt overgelaten. Een meer overtuigend voorbeeld van fantasmatische logica is moeilijk te vinden: de mythe die ons voorspiegelt dat het marktmechanisme in zijn meest neoliberale vorm de maatschappelijke en ecologische problemen kan oplossen. Mij treft in dit opzicht het citaat uit Anitra Nelsons boek waar ze een vergelijking maakt van de markt voor emissierechten met de markt voor aflaten in de Middeleeuwen: ” In the Middle Ages, Catholic Clergy (‘pardoners’) would sell on their surplus good works as indulgences to cashed-up sinners without ’the time of inclination to repent for themselves’. Green capitalists follow this pardoner mould, neutralising their carbon-emitting sins by buying carbon offsets” (Nelson, 2022, p. 64).
De maatschappij waarin we (nauwelijks nog evenwichtig) leven wordt bedwelmd door de fantasmatische logica die zijn bron vindt in neoliberale economie, ‘echte’ wetenschap en massagedrag (civiele gezagsgetrouwheid, massaconsumptiepatronen, …). Het individu, de homo sapiens mag niet meer autonoom en interactief nadenken maar moet redeneren en handelen zoals deze logica het oplegt. Of wie het goed heeft leeft verder in een psychologische dissonantie tussen enerzijds maatschappelijk inzicht en bereidheid tot handelen en anderzijds sluimerend consumptiegedrag doordrenkt van een alles overheersende genotszucht, gevoed door een waanzinnig media-apparaat dat op fantasmatische wijze het consumentisme verheerlijkt.
Ook U Minister zit vast in het harnas van die fantasmatische logica. Daardoor bent U onbestaand, U mist een relevante politieke identiteit.
Gooi dat harnas U af en maak van uw levenskracht opnieuw de eerste bron van politieke inspiratie en kritische ingesteldheid. Doorbreek de valse fantasie, verwerp het neoliberalisme en het gezagsgetrouw denken en handelen. Beleef het sociaal-ecologische metabolisme, inclusief dat van het menselijk lichaam en geest, in al zijn dimensies. Wend U af van valse profeten en stippel beleidspaden uit geïnspireerd door de duizenden initiatieven van sociaalecologische commoning (met verschillende objectieven zoals natuurbehoud, ecologische landbouw, P2P productie en distributie, hergebruik, …) burgerbewegingen, sociale innovatie, … Zij doen aan (micro)politiek waaruit veel te leren valt, niet in het minst uit hun vormen van samenwerking en collectief beheer. Maar hun signalen komen niet tot bij U. Want U bent van hen afgeschermd door een firewall opgebouwd door de officiële media en de gezaghebbende onderzoekscentra.
Deze firewall is één van de voornaamste redenen waarom de ‘alternatieve’ media zoveel aandacht krijgen; een firewall van zelfcensuur en journalistieke gezagsgetrouwheid van de zogenaamde Mainstream of gevestigde media schermt de bevolking af van belangrijke informatie die ze dan in andere media moet gaan zoeken; media die dan door diezelfde gevestigde media te gemakkelijk weggezet worden als verdacht of onbetrouwbaar.
Met de beste groeten
Frank Moulaert